مهارت مقابله با خشم

خشم یکی از هیجان های پیچیده انسان و واکنش در برابر ناکامی ها و بدرفتاری است که نباید آن را با پرخاشگری اشتباه گرفت. مردم غالباً بدون اینکه پرخاشگری کنند احساس خشم می کنند. برای مثال آن هنگام که تلاش فرد برای رسیدن به هدف ناکام بماند فرد در درون خود احساس خشم می کند که ممکن است بعد از آن پرخاشگری روی دهد.

انسان ها هنگامی که برانگیخته می شوند حالات و طبعشان تغییر می‌کند و احتمالا رنگ چهره آنها عوض می شود چشم ها سرخ و رنگ صورت متورم می گردد و پیامد هایی مانند جار و جنجال و دعوا و ناسزا گویی به همراه دارد؛ به مجموعه این حالات خشم گفته می شود.

خشم پیامدهای منفی بالقوه و متعددی دارد. البته می توان خشم را به دو گونه سالم و ناسالم تقسیم نمود. خشم سالم آنگاه است که برای احیای حق و در جهت رضایت پروردگار باشد. در روایات از امام حسن علیه السلام نقل شده است که پیامبر خدا که درود خدا بر او و خاندانش باد به خاطر خدا غضبناک می شد ولی برای خودش خشمگین می شد(بحارالأنوار جلد ۱۶ صفحه ۲۲۶).

در قرآن کریم برای خشم ناسالم پایان نامعلوم و مبهمی تصویر شده است. هنگامی که حضرت یونس(ع) از اجرای مأموریت دست کشید و کاری انجام داد که آن کار ایهامی به معنای خشمگین شدن داشت؛ گرفتار مشکلاتی گردید(المیزان صفحه ۲۵۶) که در آیاتی از قرآن کریم بدان اشاره شده است در سوره انبیا آیه ۸۷ آمده است «وذا النون اذ ذهب مغاضبا فظن آن آن نقدر علیه فنادا فی الظلمات ان الا اله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین» و زنون(یونس) را به یاد آر در آن هنگام که خشمگین از میان قوم خود رفت و چنین می پنداشت که ما برای تنگ نخواهیم گرفت(اما زمانی که در کام نهنگ فرو رفته) در آن ظلمات صدا زد: خداوندا جز تو معبودی نیست منزهی تو من از ستمکاران بودم.

برای مقابله با خشم ناصالح و منفی میتوان از شیوه‌های متفاوتی بهره گرفت. این شیوه ها می تواند شناختی رفتاری ارتباطی یا معنوی باشد. یکی از راه های مقابله با خشم ارزیابی سود و زیان است. ارزیابی سود و زیان و پرهیز از گرفتار آمدن یکی از راهکارهای اثرگذار در مهار پرخاش است. طبیعتاً انسان خردمند در این ارزیابی گرایش به زیان کمتر را ترجیح می‌دهد لذا در آموزه های دینی از بررسی سود و زیان خشم با تعبیر عاقبت اندیشی یاد شده است. انسان عاقبت اندیش با در نظر گرفتن فرجام هر امر درباره آن تصمیم می‌گیرد. توجه به پیامدهای یک اقدام می‌تواند به ما کمک کند تا در مورد آن بهتر تصمیم بگیریم.

اگر بپذیریم که حرص و عصبانیت با هیجاناتی همچون ترس اضطراب و فشار روانی احساس گناه افسردگی رنجش ناامیدی و غیره همراه است و برای آن پیامدهای زیانباری در حوزه سلامت و روابط بین افراد به همراه خواهد داشت؛ در خشمگین شدن خود تجدیدنظر خواهیم کرد.

امام علی(ع) می فرماید: عزت خشم، با خفت و خواری پوزش خواهی قابل سنجش نیست.( غررالحکم .صفحه ۷۸۴ حدیث ۱۰۷۳۹)

پیامبر اکرم می فرمایند: آن کس که در فرو بردن خشم از دیگران پیش تر است، از همه دوراندیش تر می باشد. (من لایحضره الفقیه، جلد ۴ ،صفحه ۱۹۴)

مهارت حل مسئله یکی از راه‌های اثرگذار در کنترل خشم است.
مهارت حل مسئله در روایات با عناوینی چون حزم، تدبیر، تفکر و تدبر و عاقبت اندیشی یاد شده است مهارت حل مسئله عبارت است از اینکه فرد از موقعیتی که در آن است آگاه شود و تمام راه حل های ممکن را برای حل مسئله مطرح نماید و سپس به ارزیابی هزینه‌ها و بررسی فواید نسبی بلندمدت و کوتاه‌مدت راه‌حل‌ها بپردازد و در آخر مناسب‌ترین راه را و عملی ترین راه را انتخاب نماید.

یکی دیگر از راههای کنترل خشم تغییر وضعیت است. انجام دادن یک رفتار ساده همانند نشستن بلند شدن یا دراز کشیدن شاید آسان ترین راه حل برای مهارت موقعیت هیجانی می باشد. زیرا در حالت خشم امکان کنترل افکار بسیار ضعیف است. رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: زمانی که خشمگین شدی بنشین(کنزالعمال جلد ۳ صفحه ۵۱۹ حدیث ۷ ۱۶۹۴ ) همچنین امام باقر(ع)می فرمایند هر کس خشمگین شد اگر ایستاده بود بی درنگ بنشیند تا پلیدی شیطان از وجودش خارج شود و اگر نشسته بود بایستد.( کافی جلد ۲ صفحه ۳۰۳)

یکی دیگر از راه حل های کنترل خشم و غلبه بر آن تغییر موقعیت هست، یعنی اینکه هنگامی که فرد متوجه بروز خشم در خودشد به طور موقت به جای دیگر برود. در واقع با این کار بین هیجان و تبدیل شدن آن به رفتار وقفه ایجاد می‌شود. حضرت داوود هنگامی که حضرت سلیمان را به جانشینی انتخاب کرد به ایشان سفارش نمود: هنگامی که خشمگین شدی خود را به زمین بچسبان و از جایی که هستی به جای دیگر برو.(بحارالانوار جلد ۱۴،صفحه ۴۳ )

راهکار دیگر، استفاده از واکنش تاخیری است به این معنا که همیشه لازم نیست ما بی‌درنگ به خشم مان پاسخ بدهیم، به همین دلیل در اسلام شتاب گرفتن در خشمگین شدن نکوهش شده است چرا که این امر می‌تواند به صورت عادت درآید و در چنین موقعیتی ،مهار کردن رفتار آسان نخواهد بود. امام علی(ع) می فرماید: هرگز به سوی خشم شتاب نکن چرا که به عادت تبدیل می شود. (غررالحکم صفحه ۷۵۱ حدیث ۶۸۷۹)

از ابزار‌های فعال برای مهار خشم می توان به سکوت اشاره کرد. سکوت و صبر باعث می‌شود فرد توانمندی بیشتری برای کنترل افراد افکار خود بیابد و با شناسایی خطاهای خود و شناسایی موقعیت، خشمش را مدیریت کند. رسول اکرم(ص) در زمینه مهار خشم به وسیله سکوت می فرمایند: هر گاه عصبی شدی ساکت باش (بحارالانوار جلد ۷ صفحه ۲۷۲).

برای رسیدن به بردباری می توان از دو راهکار بازی نقش و تغافل استفاده کرد بازی نقش به این صورت است که فردی که دارای صفت بردباری نیست، نقش بردبار را بازی کند. یعنی فرد نابردباری باید در هنگام مقابله با موقعیت‌های موقعیت‌های تنش زا، نقش افراد بردبار را بازی کند تا آرام آرام این بازی به واقعیت تبدیل شود و فرد احساس کند که این صفت را در درون خود نهادینه کرده است. امام صادق(ع) می فرمایند اگر بردبار نیستی خود را به بردباری وادار (کافی جلد ۲ صفحه ۱۲)

تغافل یکی از شیوه‌های تسهیل‌کننده فرایند بردباری است. تغافل باعث وارد آمدن فشار کمتر بر فرد بردبار می شود. امام علی(ع) می فرمایند: حلمی مانند تغافل نیست (غررالحکم صفحه ۷۹۶ حدیث ۱۰۵۰۲)

از راهکارهای دیگر برای کنترل خشم تخلیه هیجانی است. حرف زدن در خصوص تجارب خود با دیگران، درد دل کردن و یا نوشتن احساس خود و کمک گرفتن از نوشتن برای انتقال احساسات و افکار خود باعث می شود که نگرانی ها و ناراحتی های ما تخلیه شده و انسان به طور بهتری بتواند اوضاع را کنترل کند. همچنین برای مقابله با خشم و استرس می توان از تغذیه کمک گرفت. در روایات به خوردن کشمش، گوشت بلدرچین و نوشیدن آب برای تسکین خشم اشاره شده است. علاوه بر آن در روایات وضو و غسل از راه های موثری در کنترل خشم یاد شده است.

نتیجه: نگاه عمیق به روایات نشان می دهد که برای کنترل خشم؛ نگهداشتن زبان که ترجمه افکار فرد است و از سوی دیگر درنگ کردن و خودداری از درگیری فیزیکی و تغییر فضا و همچنین تفکر درباره عاقبت و سرانجام این کار توصیه شده است.

دکتر صدیقه مهدویان پور – استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد دشتستان